Краток преглед на правните аспекти и политиките во поглед на регулирањето на дезинформациите во Северна Македонија

[:mk] Автор: доцeнт д-р Весна Попоска

Универзитетски професор и независен аналитичар

Концептуалната поставеност на дезинформациите и лажните вести опфаќа прилично широк и развиен дијапазон. Иако македонскиот нормативен систем нема усвоена дефиниција за оваа појава, постои генералем консензус околу оперативното значење на терминот, која повеќе или помалку се поклопува со  дефиницијата од речникот Кембриџ: невистинити информации кои се шират со намера да ги наведат луѓето да веруваат во невистини.

Иако  намерата е еден од клучните елементи за утврдување на вина во кривично-правниот систем, инкриминацијата на создавањето и ширињето на дезинформации е индиректна. Ова значи дека иако  не постои посебно кривично дело поврзано со ширење на лажни вести, Кривичниот закон во материјална смисла може да овозможи кривичен прогон за активности од ваков карактер. Ова прашање посебно се актуелизраше  откако започна пандемијата на корона вирусот, а во јавноста беа објавени информации и за неколку поднесоци до јавното обвинителство поврзани со оваа тематика. Сепак, дел од обвинителите се иззедоа од понатамошно постапување,сметајќи дека ваквите правни основи не се доволни.  Одговорноста може да се лоцира по неколку осново. Така на пример, постојат кривични дела како Член 205 став 5 вели :Тој што ќе ја загрози сигурноста на друг со лажна закана за пренесување или со ширење на невистинити тврдења за постоење на неизлечлива заразна болест ќе се казни со парична казна или затвор до шест месеца. Следната инкриминација е поврзана со дела на говор на омраза и во Членот 394 г се наведува дека: Тој што преку компјутерски систем во јавноста шири расистички и ксенофобичен пишан материјал, слика или друга репрезентација на идеја или теорија која помага, промовира или поттикнува омраза, дискриминација или насилство, против кое било лице или група, врз основа на пол, раса, боја на кожа, род, припадност на маргинализирана група, етничка припадност, јазик, државјанство, социјално потекло, религија или верско уверување, други видови уверувања, образование, политичка припадност, личен или општествен статус, ментална или телесна попреченост, возраст, семејна или брачна состојба, имотен статус, здравствена состојба, или на која било друга основа предвидена со закон или со ратификуван меѓународен договор, ќе се казни со затвор од една до пет години.

Реално, проблемот со дезинформациите е многу постар од пандемијата.

Формулацијата „ширење на лажни вести“ која е најтесно поврзана со дезинформациите посебно е актуелизирана во летото 2016та заради претседтелските избори во САД, но локализирано во Велес. Сторијата за момчињата од Велес која ја промовираше реномираниот „Гардијан“ брзо го обиколи светот, но македонската легислатива не претрпе поголеми интервенции иако имаше сериозни политички иницијативи, инспирирани пред се од извештајот за напредокот на земјата за 2020 година на Европската комисија. Во извештајот меѓу другото се вели дека „Од суштинско значење е да се продолжи со поддршка на плурализмот во медиумите, промовирањето професионализам, непристрасно известување и истражувачко новинарство и градење отпорност за ефикасна борба против дезинформациите“ а во таа насока од земјата во наредната година меѓу другото, се очекува да ги зголеми напорите за борба против дезинформациите и градење флексибилност на медиумите. Во таа насока, Владата воведе акциски план за борба против дезинформациите и започна процес за подобрување на медиумската писменост во образовниот систем. И двата процеси се во рана фаза. Од друга страна, акцискиот план не беше примен со воодушевување, а дел од медиумите реагираа дека се плашат од потенцијална цензура.

Еден од клучните проблеми во земјава моментално е фактот што Интернет-медиумите не се регулирани со закон. Предложено е воспоставување механизам за саморегулација. Во декември 2019 година, Здружението на новинари и Советот за етика во медиумите воспоставија регистар на мрежни медиуми (promedia.mk) кој е доброволен и поставува низа минимални стандарди. Саморегулацијата беше алтернативата на законската регулација во Законот за медиуми кој првично имаше за цел да ги опфати и т.н. електронски публикации (интернет-порталите), но истото не се случи под притисок на експертската и меѓународната јавност. Иако целта  на таквото решение беше унапредување на слободата на медиумите, во пракса злоупотребата е многу поголема,а регуларните медиуми и нивните уредници се во многу понеповолна положба и подлежат на порестриктивни мерки.

Друг клучен проблем од правна природа поврзан со инкриминацијата на дезинформациите, нивното создавање и ширење, е природата на актерите и намената за која се создаваат.

Оваа статија е поддржана од страна на Фондацијата Метаморфозис и Techsoup. Гледиштата изразени во оваа публикација се на авторот и не ги одразуваат секогаш гледиштата на Фондацијата Метаморфозис и Techsoup и C3I.